Merger of Telangana with Andhra and formation of Andhrapradesh in 1956
ప్రశ్న: తెలంగాణ విలీనం మరియు 1956లో ఆంధ్రప్రదేశ్ ఏర్పాటు
పరిచయం మరియు చారిత్రక నేపథ్యం -
స్వాతంత్ర్యం అనంతరం భారతదేశంలో రాష్ట్రాల పునర్వ్యవస్థీకరణను భాష, సంస్కృతి, ఆర్థిక అవసరాలపై ఆధారపడి చేపట్టారు. ఈ పరిణామంలో అత్యంత సంక్లిష్టమైన సంఘటనల్లో ఒకటి — హైదరాబాద్ రాష్ట్రంలోని తెలంగాణను ఆంధ్ర రాష్ట్రంతో విలీనం చేసి ఆంధ్రప్రదేశ్‌ను 1956లో ఏర్పాటు చేయడం.
ఇది భాషా ఐక్యత పేరుతో చేపట్టబడినప్పటికీ, ప్రాంతీయ అసమానతలు, రాజకీయ ఆధిపత్యం, మరియు ఆర్థిక అన్యాయాల భయం వంటి అంశాలు ప్రత్యేకంగా తెలంగాణ ప్రజల్లో ఆందోళనలకు దారితీశాయి.
చారిత్రక నేపథ్యం
1802: లార్డ్ వెల్లెస్లీ ఆంధ్రను మద్రాస్ ప్రెసిడెన్సీలో కలిపారు.
1914: న్యాపతి సుబ్బారావు ఆంధ్ర ప్రాంతాన్ని మద్రాస్ నుండి వేరు చేయాలని ప్రతిపాదించారు.
1937 – శ్రీ భాగ్ ఒప్పందం: తెలుగు ప్రాంతాల నాయకుల మధ్య భవిష్యత్ ప్రత్యేక రాష్ట్ర స్థాపన గురించి చర్చలు జరిపారు. ఇందులో ఆంధ్ర మరియు రాయలసీమ నాయకులు కొన్ని ప్రధాన నిబంధనలపై అంగీకరించారు, వాటిలో రాయలసీమకు నీటిపారుదల ప్రాధాన్యత ఇవ్వడం, హైకోర్టు ఏర్పాటు వంటి అంశాలు ఉన్నాయి.
ఎస్.కె. ధర్ కమిషన్ (1948)
భాషా ఆధారిత రాష్ట్రాలపై తొలి కమిషన్‌గా ఈ కమిటీ పనిచేసింది. ఈ కమిషన్ భాష ఆధారంగా రాష్ట్రాల ఏర్పాటుకు వ్యతిరేకంగా నివేదిక ఇచ్చింది.
• దీనిపై అసంతృప్తి వ్యక్తం చేసిన ఆంధ్ర నాయకులు మరో కమిటీ కోరగా, జవహర్‌లాల్ నెహ్రూ, పటేల్, పట్టాభి సీతారామయ్యలతో JVP కమిటీ (1949) ఏర్పాటు చేయబడింది. ఈ కమిటీ భాషా ఆధారిత రాష్ట్రాల ఆవశ్యకతను మళ్లీ వాయిదా వేయాలని సూచించింది.
స్వామి సీతారామ్ దీక్ష (1951)
గొల్లపూడి సీతారామ శాస్త్రి గారు గాంధేయ మార్గంలో ప్రత్యేక తెలుగు రాష్ట్రం కోసం ఆమరణ నిరాహార దీక్ష చేపట్టారు. ఆయన దీక్ష విజయవంతం కాకపోయినా, ఇది రాష్ట్ర సాధనపై మద్దతు పెంచింది.
విశాలాంధ్ర ఆవేదన
• కమ్యూనిస్టు నాయకుడు పుచ్చలపల్లి సుందరయ్య ‘విశాలాంధ్ర’ - భావనను ముందుకు తెచ్చారు. ఆయన “విశాలాంధ్రలో ప్రజా రాజ్యం” అను పుస్తకంలో ఆంధ్ర-తెలంగాణల ఏకీకరణ వల్ల సామాజిక మార్పులు, ప్రజల అభివృద్ధిని వివరించారు.
• జూన్ 22, 1952: విశాలాంధ్ర పత్రిక ప్రారంభం
• వరంగల్, విజయవాడ, హైదరాబాద్ వంటి కేంద్రాల్లో సమావేశాలు నిర్వహించబడ్డాయి. ప్రముఖులు హయగ్రీవాచారి, అయ్యదేవర కాళేశ్వర రావులు ఈ భావనకు మద్దతు తెలిపారు.
పొట్టి శ్రీరాములు దీక్ష (1952)
• అక్టోబర్ 19, 1952: మద్రాస్‌లోని బలుసు సాంబమూర్తి నివాసంలో పొట్టి శ్రీరాములు ప్రత్యేక రాష్ట్ర కోసం ఆమరణ నిరాహార దీక్ష చేపట్టారు.
• డిసెంబర్ 15, 1952: ఆయన మరణంతో తెలుగు ప్రజల్లో ఆగ్రహం ఎగసిపడి మద్రాస్, ఆంధ్ర ప్రాంతాల్లో బహుళ హింసాత్మక ఘటనలు చోటుచేసుకున్నాయి.
• డిసెంబర్ 19, 1952: జవహర్‌లాల్ నెహ్రూ ప్రత్యేక తెలుగు రాష్ట్రాన్ని ఏర్పాటు చేస్తామని ప్రకటించారు.
1953 – ఆంధ్ర రాష్ట్ర ఏర్పాటు
• ఆగస్టు 10, 1953: ఆంధ్ర రాష్ట్ర బిల్లు పార్లమెంటులో ప్రవేశపెట్టారు.
• అక్టోబర్ 1, 1953: ఆంధ్ర రాష్ట్రం అధికారికంగా ఏర్పడింది. రాజధానిగా కర్నూలు నియమించబడింది.
• ఈ విజయంతో దేశంలోని ఇతర భాషా సమూహాలు కూడా తమదైన రాష్ట్రాల కోసం డిమాండ్లు ఉంచడం ప్రారంభించాయి.
1953 – రాష్ట్రాల పునర్వ్యవస్థీకరణ కమిషన్ (ఫజల్ అలీ కమిషన్)
ఆంధ్ర రాష్ట్రం ఏర్పాటయ్యాక దేశవ్యాప్తంగా భాషా రాష్ట్రాల ఏర్పాటుపై ఉధృతమైన డిమాండ్లు రావడంతో డిసెంబర్ 22, 1953న కేంద్ర ప్రభుత్వం ఫజల్ అలీ కమిషన్ను నియమించింది.
సభ్యులు:
• జస్టిస్ ఫజల్ అలీ
• హెచ్.ఎన్. కుంజ్రూ
• కె.ఎం. పనిక్కర్
ఈ కమిషన్ తెలుగు ప్రజల అభిప్రాయాన్ని సేకరించడానికి జూలై 1954లో హైదరాబాద్‌ను సందర్శించింది. ఈ సమయంలో తెలంగాణ ప్రజల్లో పెద్దఎత్తున విభజన గురించి అభ్యంతరాలు వ్యక్తమయ్యాయి.
కమిషన్ నివేదిక (1955 సెప్టెంబర్ 30)
ఫజల్ అలీ కమిషన్:
• భాషా రాష్ట్రాల ఏర్పాటు అనుకూలంగా నివేదిక ఇచ్చింది.
• అయితే, తెలంగాణను తక్షణమే ఆంధ్రతో కలిపి కొత్త రాష్ట్రంగా ఏర్పాటు చేయడం సరైనదికాదని సూచించింది.
• తెలంగాణను వేరు రాష్ట్రంగా కొంతకాలం కొనసాగించి, తరువాత ప్రజాభిప్రాయంతో విలీనం చేయాలని సూచించింది.
హైదరాబాద్ అసెంబ్లీలో అభిప్రాయాలు (1955)
హైదరాబాద్ రాష్ట్ర అసెంబ్లీలో 174 సభ్యులు ఉండగా, 147 మంది అభిప్రాయం వ్యక్తం చేశారు: ఇందులో
• 103 మంది – విశాలాంధ్రకు మద్దతు ఇచ్చారు.
• 29 మంది – వ్యతిరేకించారు.
• 16 మంది – తటస్థంగా ఉన్నారు.
తెలంగాణ వ్యతిరేకత ఉన్నప్పటికీ స్పష్టమైన ప్రజాభిప్రాయం సేకరించలేదు. ఏ ఓటింగ్ జరగలేదు. ఫజల్ అలీ సూచించినట్లుగా ప్రజాభిప్రాయం సేకరించకుండానే విలీనం నిర్ణయించబడింది.
1956 ఫిబ్రవరి – జెంటిల్‌మెన్స్ అగ్రిమెంట్ / పెద్దమనుషుల ఒప్పందం
తెలంగాణ ప్రజల భయాలను సమర్థవంతంగా నియంత్రించేందుకు తెలంగాణ-ఆంధ్ర నాయకుల మధ్య జెంటిల్‌మెన్స్ అగ్రిమెంట్ కుదిరింది.
ఈ అగ్రిమెంట్‌కి సంతకం చేసిన నాయకులు:
తెలంగాణ నుండి
• బూర్గుల రామకృష్ణ రావు
• కె.వి. రంగా రెడ్డి
• మర్రి చెన్నారెడ్డి
• జె.వి. నరసింహారావు
ఆంధ్ర నుండి
• బెజవాడ గోపాలరెడ్డి
• నీలం సంజీవ రెడ్డి
• గౌతు లచ్చన్న
• అల్లూరి సత్యనారాయణ
అగ్రిమెంట్ ముఖ్యాంశాలు:
1. ముఖ్యమంత్రి లేదా ఉపముఖ్యమంత్రి తప్పనిసరిగా తెలంగాణ నుండి ఉండాలి.
2. తెలంగాణ అంశాలను నిర్వహించేందుకు ప్రత్యేకంగా రీజనల్ స్టాండింగ్ కమిటీ ఏర్పాటు చేయాలి.
3. ఉర్దూ భాషను ఐదేళ్ల పాటు కొనసాగించాలి.
4. తెలంగాణ విద్యార్థులకు ప్రవేశంలో ప్రాధాన్యత ఉండాలి.
5. తెలంగాణలో ఉన్న విద్యా, అభివృద్ధి, పారిశ్రామిక రంగాలను ముందుగా అభివృద్ధి చేయాలి.
6. మద్యం నిషేధం, భూముల అమ్మకాలు, స్థానిక పరిపాలన వంటి విషయాల్లో తెలంగాణకు ప్రత్యేక అధికారాలు ఉండాలి.
7. సబార్డినేట్ సర్వీసుల్లో తెలంగాణకు ఉద్యోగాల్లో ప్రాధాన్యత కల్పించాలి.
8. ఉమ్మడి వ్యయాన్ని రెండు ప్రాంతాల మధ్య సమానంగా పంచుకోవాలి. మిగిలిన Telangana ఆదాయం ఆ ప్రాంత అభివృద్ధికి వినియోగించాలి.
9. క్యాబినెట్‌లో ఆంధ్ర:తెలంగాణ = 60:40, అందులో తెలంగాణ మంత్రుల్లో ఒకరు ముస్లింగా ఉండాలి.
ఆంధ్రప్రదేశ్ రాష్ట్ర ఏర్పాటుకు దారితీసిన నిర్ణయం
ఈ అగ్రిమెంట్ ఆధారంగా నవంబర్ 1, 1956న తెలంగాణను ఆంధ్రలో విలీనం చేసి ఆంధ్రప్రదేశ్ రాష్ట్రాన్ని ఏర్పాటు చేశారు.
• ఇది దేశంలో మొదటి భాషా ఆధారిత రాష్ట్ర విలీనం.
• ఇది కేంద్ర ప్రభుత్వ ప్రమేయంతో జరిగిన రాజకీయ ఒప్పందం, కాని ప్రజల సంపూర్ణ సమ్మతితో జరిగిన చర్య కాదు.
జెంటిల్‌మెన్స్ అగ్రిమెంట్ అమలులో వైఫల్యం
1956లో తెలంగాణను ఆంధ్రలో విలీనం చేసిన తర్వాత జరిగిన పరిపాలనా కార్యక్రమాల్లో, జెంటిల్‌మెన్స్ అగ్రిమెంట్‌లో పేర్కొన్న చాలా నిబంధనలు అమలవ్వలేదు. ముఖ్యంగా:
• రీజనల్ స్టాండింగ్ కమిటీ అధికారాలను పరిమితం చేశారు.
• తెలంగాణకు ప్రాధాన్యతగా ఉద్దేశించిన అభివృద్ధి, బడ్జెట్ కేటాయింపులు, ఉద్యోగ భర్తీలు అనేక సందర్భాల్లో ఆంధ్ర పరిపాలన తరఫున దూకుడుగా మారాయి.
• ఉద్యోగాల్లో ముల్కీ నియమాలు ఉల్లంఘించబడ్డాయి; అసలు నియామకాల్లో తెలంగాణ యువతకు ప్రాధాన్యం కల్పించలేదు.
•తెలంగాణ విద్యార్థులకు ప్రవేశాల్లో హక్కులు నిర్లక్షించబడ్డాయి.
• తెలంగాణ ఆదాయాన్ని రాష్ట్రస్థాయి ఖర్చులకు మళ్లించి, స్థానిక అవసరాలపై ఖర్చు పెట్టలేదు.
ప్రాంతీయ అసంతృప్తి పెరగడం.
తెలంగాణ ప్రజలు ఈ ఒప్పంద ఉల్లంఘనలను తమ ఆర్థిక, సాంస్కృతిక, రాజకీయ అన్యాయంగా భావించారు.
ఈ విధమైన వైఫల్యాల వలన:
• తెలంగాణ ప్రజలలో అవమాన భావన బలపడింది.
• రాష్ట్రవ్యాప్తంగా ఉన్న తెలంగాణ యువత, విద్యార్థులు, రచయితలు, ఉద్యోగులు – అందరూ ఈ దిశగా ఒక జాగ్రత్త ఉద్దీపనకు లోనయ్యారు.
• కొందరు నాయకులు తెలంగాణ రాష్ట్రం అవసరమంటూ కొత్త ఉద్యమాలకు బీజాలు వేశారు.
1969 తెలంగాణ ఉద్యమానికి పునాది
వాస్తవానికి, 1956లోనే భవిష్యత్తులో విభజన అవసరం వస్తుందని, జెంటిల్‌మెన్స్ అగ్రిమెంట్‌ను విమర్శించిన Telangana నేతలు ఉన్నారు.
విలీనం తర్వాత 10 ఏళ్లలో:
• అనేక ఒప్పందాలు అమలు కాకపోవడంతో ప్రజల నమ్మకం తగ్గిపోయింది.
• తెలంగాణ అభివృద్ధి అందని కలగా మిగిలింది.
• ఉద్యోగాలు, నీటిపారుదల, విద్య, రాజకీయ ప్రాతినిధ్యం అన్నింటిలోనూ ఆంధ్ర ఆధిపత్యం కొనసాగింది.
1969 తెలంగాణ ఉద్యమం:
విలీనానికి కేవలం 13 సంవత్సరాలలోనే, తెలంగాణ ప్రాంతంలో పెద్ద స్థాయిలో ప్రజా ఉద్యమాలు ప్రారంభమయ్యాయి.
1969లో విద్యార్థులు ప్రారంభించిన ఈ ఉద్యమం, ఆపై ప్రభుత్వ ఉద్యోగులు, మేధావులు, రైతులు సహా అన్ని వర్గాల ప్రజలను ఆకర్షించింది.
ఈ ఉద్యమంలో:
• "జై తెలంగాణ" నినాదం ప్రజల గుండెల్లోకి వెళ్లింది.
• రాష్ట్ర ప్రభుత్వానికి వ్యతిరేకంగా విద్యార్థులు ప్రాణత్యాగాలు చేశారు.
• సెక్రటేరియట్, రోడ్లు, స్టేషన్లు, ప్రభుత్వ కార్యాలయాలు – అన్నిటిలోనూ నిరసనలు చెలరేగాయి.
• తీవ్రమైన పోలీసు జోక్యం, అరెస్టులు, కాల్పులు, హింసాత్మక ఘటనలు చోటు చేసుకున్నాయి.
కలిపిన రాష్ట్రంలో అసమానతలు
విలీనం చేసినపుడే ఎంచుకున్న వార్షిక సమీక్షలు, ఒప్పంద ప్రకటనలు, కేంద్ర హామీలు అన్నీ మౌలికంగా కాగితపైనే మిగిలాయి.
ఈ అన్యాయ పరిస్థితులు 2014లో తెలంగాణ ఏర్పాటుకి కారణమయ్యాయి.
ముగింపు: 1956 విలీనం నుంచి తెలంగాణ ఏర్పాటువరకు సింహావలోకనం.
1956లో తెలంగాణ మరియు ఆంధ్ర రాష్ట్రాల విలీనం, ఒక భాషా సంఘీభావం నిమిత్తంగా ప్రారంభమైనా, అది ఆచరణలో అన్యాయం, రాజకీయ వైఫల్యం, అభివృద్ధి అసమానతల ద్వారా అధికంగా దెబ్బతిన్నది.
జెంటిల్‌మెన్స్ అగ్రిమెంట్ వంటి ప్రామాణిక ఒప్పందాలు అమలు కాకపోవడం, ప్రజా అభిప్రాయాన్ని ఉపేక్షించడం, పరిపాలనలో ప్రాంతీయ అసమానతలు – ఇవన్నీ తెలంగాణ ప్రజలలో వేరుచేయాలి అనే భావనను బలపరచాయి.
2014లో ఏర్పడిన తెలంగాణ రాష్ట్రం ఆ అసంతృప్తికి, అణచివేతకు, అణగారిన ప్రాతినిధ్యానికి ఒక చారిత్రక స్పందనగా నిలిచింది. ఇది ఒక కొత్త పునరావృతం కాదు – ఇది 1956లో ప్రారంభమైన దోపిడీ, నిర్లక్ష్యానికి, స్వాభిమాన పోరాటం ద్వారా ముగింపు పలకాలని ప్రజలు కోరుకున్నారు.