Library movement in Hyderabad princely state

Library movement in Hyderabad princely state 

ప్రశ్న: హైదరాబాద్ రాష్ట్రంలో లైబ్రరీ ఉద్యమం: చైతన్య దీప్తి నుండి చలనం వరకు

పరిచయం

20వ శతాబ్ద ప్రారంభంలో భారతదేశం సాంస్కృతిక మరియు రాజకీయంగా మహత్తర మార్పుల నడుమలో ఉన్న సమయం. నిజాం పాలనలో ఉన్న హైదరాబాద్ రాష్ట్రం — ముఖ్యంగా తెలుగు మాట్లాడే తెలంగాణ ప్రాంతం — ఫ్యూడలిజం, విద్యా లోపం, భాషాపరమైన తీవ్రంగా నిర్లక్ష్యానికి లోనై ఉండేది. ఈ పరిస్థితుల్లో వెలుగులోకి వచ్చిన లైబ్రరీ ఉద్యమం, తెలుగు ప్రజలలో ఒక మేధో చైతన్యాన్ని రేకెత్తించి, భాష, సంస్కృతి, సమాజం, రాజకీయం అన్నింటినీ ప్రభావితం చేసింది.

1. ఉద్యమ ఆరంభ దశ: తెలుగు భాషపై ప్రేమకు సంకేతం

1890ల నాటికే తెలుగు భాషా పరిరక్షణపై చర్చలు మొదలయ్యాయి. కాని, 1901లో శ్రీకృష్ణదేవరాయ ఆంధ్రభాషా నిలయం స్థాపనతో ఈ ఆలోచనలు కార్యరూపం దాల్చాయి. ఈ సంస్థ స్థాపనలో కోమర్రాజు లక్ష్మణరావు, రవిచెట్టు రంగారావు, బుర్రా సుబ్బారావు వంటి విద్యావేత్తలు కీలక పాత్ర వహించారు.

ఈ గ్రంథాలయ నేడు భవిష్యత్ భావోద్వేగాలకు బీజం వేసింది. తెలుగు భాషలో సాహిత్య ప్రచురణలు, గ్రంథాల సేకరణ, చర్చల వేదికగా ఇది మారింది. నిజాం ప్రభుత్వ విద్యా విధానంలో తెలుగు భాషకు ప్రాధాన్యం లేకపోవడం, ఆ భాషను జీవంతో ఉంచాలన్న ఉద్దేశంతోనే ఇది సాగింది.

గ్రంథాలయాల విస్తరణ: ప్రతి పట్టణం చైతన్య కేంద్రంగా మారింది

ఆంధ్రభాషా నిలయం విజయంతో ప్రేరణ పొందిన ప్రాంతీయ మేధావులు హన్మకొండలో శ్రీ రాజరాజనరేంద్ర ఆంధ్రభాషా నిలయం ను 1904 లో స్థాపించారు. అనంతరం ఆంధ్రసంవర్ధిని గ్రంథాలయాన్ని 1905 లో సికింద్రాబాద్ – లో, విజ్ఞాన చంద్రిక గ్రంథమండలి ని 1908 లో హనుమకొండ లో స్ధాపించారు.

విజ్ఞాన చంద్రిక సంస్థ, విజ్ఞాన ప్రచారాన్ని ప్రోత్సహిస్తూ, ఆధునిక శాస్త్ర విజ్ఞానంపై పుస్తకాలను అందించటం ద్వారా యువతలో పరిశోధనా ఆసక్తిని పెంచింది. ఈ సంస్థ ఆధ్వర్యంలో సామాజిక శాస్త్రాలు, చరిత్ర, తత్వశాస్త్రం వంటి విభాగాల్లో రచనలు వెలువడ్డాయి.

3. ప్రముఖుల పాత్ర: ఉద్యమం ముందుకు నడిపించిన శక్తులు

వట్టికోట ఆళ్వారస్వామి — ఆయన ఉద్యమాన్ని ప్రజల మధ్య తీసుకెళ్లడంలో ముఖ్యపాత్ర వహించారు. పల్లెల్లో తిరిగి పుస్తకాలు సేకరించి వాటిని హైదరాబాద్ సిటీ సెంట్రల్ లైబ్రరీకు అందించారు. ఆయన ప్రారంభించిన ఆంధ్ర గ్రంథమాల ద్వారా తెలుగులో చారిత్రక రచనలు ప్రచురించబడ్డాయి.

కొమర్రాజు వెంకటలక్ష్మణరావు — తెలుగు సాహిత్య చరిత్రను అధ్యయనం చేసి, పుస్తకరూపంలో అందించిన వారు. ఆయన వ్యాసాలు, రచనలు విద్యా మేధావులకు ప్రేరణగా నిలిచాయి.

పాటిబండ్ల సత్యనారాయణశాస్త్రి — లైబ్రరీ ఉద్యమంలో అనేక వకృత్వ సభలను నిర్వహించారు. యువతలో చదువుపట్ల ఆసక్తిని పెంచారు.

విద్యా సంస్కృతి వికాసం: లైబ్రరీలు ఒక పాఠశాలలుగా మారిన సందర్భం

లైబ్రరీలు కేవలం పుస్తకాలు ఉంచే కేంద్రాలు కాదు. అవి ప్రజల ఆలోచనలకు ఉత్తేజం ఇచ్చే వేదికలుగా మారాయి. తెలుగు భాషలో అనువాదాలు, ప్రవచనాలు, వచన రచనలు పెరిగాయి. విద్యార్థులు, ఉపాధ్యాయులు, సాధారణ పాఠకులు ఈ కేంద్రాల ద్వారా ప్రేరణ పొందారు.

కొన్ని లైబ్రరీలు ప్రత్యేకంగా తెలుగు పరీక్షలు నిర్వహించేవి. ఇవి ప్రామాణికత కలిగిన పరీక్షలుగా పరిగణించబడ్డాయి. ఈ ప్రయోగాలు, విద్యా రంగానికే కాదు, భాషా పరిశోధనకు బాటలు వేసాయి.

సామాజిక రాజకీయ అనుసంధానాలు: జాగ్రత్తగా ముందుకు వచ్చిన చలనం

లైబ్రరీలు సాంస్కృతిక ఉత్సవాలతో పాటు చర్చా వేదికలుగా మారాయి. జమీందారీ వ్యవస్థ, కుల వివక్ష, నిజాం పాలనలో దోపిడీ వంటి అంశాలపై ప్రజలు చర్చలు జరిపారు. రాజకీయ భావజాలం మరింత విస్తరించింది.

పుస్తకాల రూపంలో గాంధీ, టాగోర్, జవహర్లాల్ నెహ్రూ రచనలు ప్రజలకు చేరాయి. వీటి ద్వారా స్వాతంత్ర్య యోచన, సమానత్వ భావనలు గ్రామస్థాయికి దిగివచ్చాయి. ఈ ఉద్యమం ద్వారా Telangana ప్రాంత ప్రజల్లో ప్రజాస్వామ్య చైతన్యం పెరిగింది.

స్వాతంత్ర్య పోరాటానికి మద్దతు

లైబ్రరీల్లో రూపొందిన ఆలోచనా వాతావరణం స్వాతంత్ర్య ఉద్యమానికి బలాన్ని ఇచ్చింది. అనేక యువకులు, చదువుకున్న పాఠకులు స్వాతంత్ర్య పోరాటంలో భాగమయ్యారు. రచయితలుగా, కార్యకర్తలుగా, ఉపాధ్యాయులుగా మారి తమ పరిధిలో చైతన్యం వ్యాప్తి చేశారు.

వారసత్వం: ఉద్యమం వలన ఏర్పడిన మార్పులు

తెలుగు భాష ప్రాథమిక విద్యా మాధ్యమంగా నిలిచింది.

అనేక మండల కేంద్రాల్లో పబ్లిక్ లైబ్రరీలు స్థాపించబడ్డాయి.

విశ్వవిద్యాలయ స్థాయిలో పరిశోధన, గ్రంథాల పరిశీలనలకు పునాది పడింది.

సాహిత్య సంస్కృతిని ఉధృతం చేసిన పాఠకులు, రచయితలు, ప్రచురణకర్తలు కలిగారు.

ఆంధ్రప్రదేశ్ గ్రంథాలయ పరిపాలనా బోర్డు వంటి సంస్థలు ఏర్పాటయ్యాయి.

మిగిలిన ముఖ్య లైబ్రరీలు (ప్రస్తావనీయమైనవి)

లైబ్రరీ పేరు	స్థాపిత సంవత్సరం	స్థలం	విశేషాలు
శ్రీకృష్ణదేవరాయ ఆంధ్రభాషా నిలయం	1901	హైదరాబాద్	మొదటి తెలుగు లైబ్రరీ
రాజరాజనరేంద్ర భాషా నిలయం	1904	హన్మకొండ	ప్రముఖ రచయితలు చర్చించిన వేదిక
ఆంధ్రసంవర్ధిని గ్రంథాలయం	1905	సికింద్రాబాద్	పాఠశాల విద్యార్థుల ఆదరణ పొందినది
విజ్ఞాన చంద్రిక	1908	హనుమకొండ	శాస్త్రీయ సాహిత్య ప్రచారం
అబిడ్స్ లైబ్రరీ	1910	హైదరాబాద్	పెద్ద ప్రజా గ్రంథాలయం, నేటికీ చురుకుగా ఉంది

ముఖ్యమైన లైబ్రరీల ప్రస్థానం

1. శ్రీకృష్ణదేవరాయ ఆంధ్రభాషా నిలయం (1901, హైదరాబాద్):
   ఇది హైదరాబాద్ రాష్ట్రంలో తొలి తెలుగు లైబ్రరీగా స్థాపించబడింది. కమరాజు లక్ష్మణరావు, రవిచెట్టు రంగారావుల సహకారంతో ఏర్పడిన ఈ నిలయం, తెలుగు భాష, సాహిత్యంపై ప్రజల్లో ఆసక్తిని పెంపొందించింది. విద్యార్థులు, పండితులు, సామాన్యులు అందరూ ఇక్కడ గ్రంథాలను చదివేందుకు వచ్చేవారు.
2. రాజరాజనరేంద్ర భాషా నిలయం (1904, హన్మకొండ):
   ఈ లైబ్రరీ పేరుగాంచిన రచయితలు, పండితుల చర్చలకు వేదికగా నిలిచింది. హన్మకొండ ప్రాంతంలో సాహిత్య సమావేశాలు, పాఠకుల సంభాషణలు జరుగుతుండటంతో ఇది చైతన్య కేంద్రంగా మారింది.
3. ఆంధ్రసంవర్ధిని గ్రంథాలయం (1905, సికింద్రాబాద్):
   ఈ గ్రంథాలయం ప్రధానంగా పాఠశాల విద్యార్థుల ఆదరణ పొందింది. విద్యాభ్యాసానికి అవసరమైన పుస్తకాలను అందుబాటులో ఉంచి, యువతలో చదువు పట్ల ఆసక్తిని పెంచింది.
4. విజ్ఞాన చంద్రిక (1908, హనుమకొండ):
   విజ్ఞాన చంద్రిక గ్రంథ మండలి శాస్త్రీయ సాహిత్యాన్ని ప్రచారం చేయడానికి ఏర్పడింది. చరిత్ర, విజ్ఞానం, తత్వశాస్త్రం వంటి రంగాలలో రచనలు చేయడం, వాటిని చదవడం ద్వారా తార్కిక ఆలోచనకు పురోగమనం కలిగింది.
5. అబిడ్స్ లైబ్రరీ (1910, హైదరాబాద్):
   ఇది ఒక పెద్ద ప్రజా గ్రంథాలయంగా ఏర్పడింది. నేటికీ చురుకుగా పనిచేస్తున్న ఈ లైబ్రరీ వేలాదిమంది పాఠకులకు సేవలు అందిస్తుంది. ఇది చదువుపై ప్రజలలో నిలకడైన మక్కువను కలిగించడంలో ముఖ్యపాత్ర వహించింది.

లైబ్రరీ ఉద్యమం తెలుగు ప్రాంతీయ చైతన్యంలో ఒక మలుపు తిప్పింది. భాషా పరిరక్షణ, సమాజ శుద్ధి, విద్యా విస్తరణ, రాజకీయ చైతన్యం అన్నింటిలోనూ కీలక మార్గదర్శకంగా నిలిచింది. ఇది ఒక "ఓదార్పు కేంద్రం" మాత్రమే కాకుండా, ప్రజల ఆలోచనలను సంస్కరించిన "ఒక జ్ఞాన ఉద్యమం"గా నిలిచింది. ఈ గ్రంథాలయాల ద్వారా తెలుగు ప్రజల్లో భాషా గౌరవం, జ్ఞానాభిలాష పెరిగాయి. ప్రజలు తాము చదివిన గ్రంథాల ద్వారా దేశభక్తి, స్వాతంత్ర్య భావాలు, సామాజిక న్యాయం వంటి అంశాల పట్ల అవగాహన పెంచుకున్నారు. ఈ చైతన్యం ప్రజలను స్వాతంత్ర్య ఉద్యమం, హక్కుల సాధన కోసం చేసే ఉద్యమాల్లో భాగస్వాములయ్యేలా చేసింది.

Library movement in Nizam state 

Role of Hyderabad State Congress in bringing about poliical conciousness in Hyderabad princely state

 Role of Hyderabad State Congress in bringing about poliical conciousness in Hyderabad princely state

ప్రశ్న:  హైదరాబాద్ రాష్ట్రంలో రాజకీయ చైతన్యాన్ని తీసుకురావడంలో ‘హైదరాబాద్ స్టేట్ కాంగ్రెస్’ పాత్ర

హైదరాబాద్ రాష్ట్ర చరిత్రలో 1938 నుండి 1948 మధ్య కాలం అత్యంత కీలక ఘట్టంగా నిలిచింది. ఈ కాలంలో ప్రజల్లో రాజకీయ చైతన్యం పెరిగింది, స్వాతంత్ర్య మరియు ప్రజాస్వామ్య భావాలు బలపడ్డాయి. ఈ ఉద్యమానికి మౌలిక శిల్పిగా నిలిచింది హైదరాబాద్ స్టేట్ కాంగ్రెస్. ఇది స్వాతంత్ర్య భావోద్వేగంతో పాటు, నిజాం పరిపాలనలోని అన్యాయాలను ఎదుర్కొని ప్రజల హక్కుల గురించి సమర్థవంతంగా ప్రాతినిధ్యం వహించింది. హైదరాబాద్‌ స్టేట్ కాంగ్రెస్ స్థాపన, నిషేధం, పునఃసంఘటన, రజాకార్ల అణచివేతలు, ఆపరేషన్ పోలో వంటి పరిణామాల ద్వారా ఈ ఉద్యమం చారిత్రక, సామాజిక మరియు రాజకీయంగా కీలక స్థితికి చేరుకుంది. ఈ వ్యాసం ద్వారా ఆ ఉద్యమ పూర్వాపరాలపై సమగ్ర అవగాహన పొందవచ్చు.

హైదరాబాద్ స్టేట్ కాంగ్రెస్‌ 1938, జనవరి 29న స్థాపించబడింది. స్వామి రామానంద తీర్థ, మాడపాటి హనుమంతరావు, బూర్గుల రామకృష్ణారావు, జి. రామచారి, మందుముల నర్సింహారావు మరియు ఇతరులు హైదరాబాద్‌ స్టేట్ కాంగ్రెస్ స్థాపకులు. వీరిలో స్వామి రామానంద తీర్థ హైదరాబాద్‌ స్టేట్ కాంగ్రెస్ స్థాపనలో, ఆరంభంనుండీ పనిచేసిన కారణంగా, ఆయనను నిజమైన స్థాపకుడిగా పరిగణిస్తారు.

హైదరాబాద్ పొలిటికల్ కాన్ఫరెన్స్ ప్రేరణ

హైదరాబాద్‌ స్టేట్ కాంగ్రెస్కి ప్రేరణగా నిలిచింది “హైదరాబాద్ పొలిటికల్ కాన్ఫరెన్స్”. మొత్తం నాలుగు పొలిటికల్ కాన్ఫరెన్సులు జరిగాయి. ఇవన్నీ హైదరాబాద్ రాష్ట్రానికి వెలుపలే నిర్వహించబడ్డాయి.

సంవత్సరం	ప్రదేశం	అధ్యక్షుడు
1923	కాకినాడ	మాధవరావు అనాయ్
1926	బొంబాయి	వై.ఎం. కాలే
1928	పుణె	ఎన్.సీ. కేల్కర్
1931	అకాలా	రామచంద్ర నాయక్

1923 లో కాకినాడ లో మాధవరావు అనాయ్ ఆధ్యక్షతన మొదటి సదస్సు జరిగింది.

1926 లో బొంబాయి లో రెండవ సదస్సు జరిగింది. దీని అధ్యక్షుడు వై.ఎం.కాలే.

1928 లో పూణె లో ఎన్.సి. కేల్కర్ అధ్యక్షతన మూడవ సదస్సు,

1931 లో అకాలా లో రామచంద్ర  నాయక్ ఆధ్యక్షతన చివరి సధస్సు జరిగాయి.

 

హైదరాబాద్‌ స్టేట్ కాంగ్రెస్ ఏర్పడటానికి నేపథ్యం

1937లో కన్నడిగులు ‘కన్నడ పరిషత్’ ను, మరాఠీలు ‘మరాఠా పరిషత్’ ను స్థాపించారు. ఇవి రాజకీయ సంస్థలుగా ఉండటంతో పాటు, తమ సోదరుల అభివృద్ధికి పని చేశాయి. 1938లో ఇండియన్ నేషనల్ కాంగ్రెస్ హరిపురా సమావేశంలో అన్ని దేశీయ సంస్ధానాలను భారతదేశ అవిభాజ్య భాగాలుగా ప్రకటించింది. దీనికి ప్రభావితమైన తెలంగాణ తెలుగువారు తమ రాజకీయ పార్టీ ఏర్పాటుపై ఆలోచించారు.

ఈ నేపథ్యంలో మాడపాటి హనుమంతరావు ఆధ్వర్యంలో 1938, జనవరిలో ఒక సమావేశం నిర్వహించబడింది. ఈ సమావేశంలో హైదరాబాద్‌ స్టేట్ కాంగ్రెస్ స్థాపనను అధికారికంగా ప్రకటించారు. అయితే ఆ సమయంలో ఎటువంటి నిర్వాహక సంఘాన్ని ఎన్నుకోలేదు. సభ్యత్వ నమోదు కూడా వెంటనే ప్రారంభించలేదు.

స్వామి రామానంద తీర్థ - పునఃసంఘటనం

ఈ సమావేశం అనంతరం స్వామి రామానంద తీర్థ హైదరాబాద్‌ స్టేట్ కాంగ్రెస్ని పునఃసంఘటితం చేసి, సుమారు 1200 మందిని సభ్యులుగా చేర్చారు. తరువాతి హైదరాబాద్‌ స్టేట్ కాంగ్రెస్ సమావేశాన్ని 1938, సెప్టెంబరు 9న నిర్వహించాలన్న నిర్ణయం తీసుకున్నారు.

హైదరాబాద్‌ స్టేట్ కాంగ్రెస్పై నిషేధం

ఇండియన్ నేషనల్ కాంగ్రెస్ — నిజాం ఆధ్వర్యంలోని హైదరాబాద్ రాష్ట్రంలో ప్రజాస్వామ్య ప్రభుత్వం ఏర్పాటు చేయాలని డిమాండ్ చేసింది. హైదరాబాద్‌ స్టేట్ కాంగ్రెస్ కూడా అదే లక్ష్యంతో ముందుకు సాగింది. సెప్టెంబరు 8, 1938న హైదరాబాద్ రాష్ట్ర ప్రీమియర్ అక్బర్ హైదరీ, హైదరాబాద్‌ స్టేట్ కాంగ్రెస్ నాయకుడైన జి. రామచారిని పిలిపించి హైదరాబాద్‌ స్టేట్ కాంగ్రెస్ పేరిట పార్టీ కొనసాగించరాదని సూచించారు. పేరును మార్చాలని డిమాండ్ చేశారు. కానీ రామచారి ఆ డిమాండ్‌ను తిరస్కరించారు.

దీనివల్ల నిజాం ప్రభుత్వం 1938, సెప్టెంబరు 6న పబ్లిక్ సేఫ్టీ యాక్ట్-ను అమలు చేస్తూ హైదరాబాద్‌ స్టేట్ కాంగ్రెస్ని చట్ట వ్యతిరేక సంస్థగా ప్రకటించింది. దాంతోపాటు హైదరాబాద్‌ స్టేట్ కాంగ్రెస్పై నిషేధం విధించింది. ఈ నిషేధం కారణంగా సెప్టెంబరు 9న నిర్వహించాల్సిన సమావేశాన్ని వాయిదా వేయాల్సి వచ్చింది. హైదరాబాద్‌ స్టేట్ కాంగ్రెస్ నాయకులు ఆ తరువాత నిషేధాన్ని ఎత్తివేయాలని ప్రభుత్వంతో చర్చలు ప్రారంభించారు.

మందుముల నర్సింహారావు కృషి

హైదరాబాద్ రాష్ట్రంలో మొట్టమొదటిసారిగా హిందూ–ముస్లిం ల మధ్య సార్వజనికంగా మత కలహాలు జరిగాయి. ఈ సంఘటన “ధూల్‌పేట్ కేసు”గా ప్రసిద్ధి చెందింది. ఈ ఘటన నేపథ్యంలో ‘హైదరాబాద్ స్టేట్ కాంగ్రెస్’   ప్రజలను పరస్పర ద్వేషాన్ని విడనాడి, నిజాం అధిపత్యంలో బాధ్యతగల ప్రభుత్వాన్ని ఏర్పాటు చేయడానికి హైదరాబాద్‌ స్టేట్ కాంగ్రెస్తో కలసి పనిచేయాలని పిలుపునిచ్చింది.

అయితే, ఇండియన్ నేషనల్ కాంగ్రెస్ మాత్రం హైదరాబాద్ స్టేట్ కాంగ్రెస్ కార్యకలాపాలకు మద్దతు ఇవ్వలేదు. దీనికి అనేక కారణాలు ఉన్నాయి:

హరిపురా కాంగ్రెస్ సమావేశంలో మితవాదులు మరియు అతివాదుల మధ్య ఒక రాజీ జరిగింది.

మహాత్మా గాంధీ దేశీయ సంస్థానాల (ప్రిన్స్లీ స్టేట్స్) వ్యవహారాల్లో నేరుగా జోక్యం చేసుకోవడాన్ని ఇష్టపడలేదు.

పద్మజా నాయుడు నివేదికలో హైదరాబాద్‌ స్టేట్ కాంగ్రెస్ ఉద్యమాన్ని మతపరమైనదిగా మరియు నాయకుల మధ్య ఐక్యతలేని ఉద్యమంగా ప్రకటించారు.

హైదరాబాద్‌ స్టేట్ కాంగ్రెస్ ఉద్యమానికి హిందూ మహాసభ మరియు ఆర్య సమాజ్-ల  హైదరాబాద్ శాఖలు మద్దతు ఇచ్చాయి. వీరి ఉద్దేశం ముస్లిం పాలకుడి పరిపాలనను ముగించడమే.

ఉద్యమంపై ప్రభుత్వ నిషేధం

1938, డిసెంబరు 24న నిజాం ప్రభుత్వం హైదరాబాద్‌ స్టేట్ కాంగ్రెస్ కార్యకలాపాలను అణిచివేయడానికి చర్యలు చేపట్టింది. సుమారు 300 మంది కార్యకర్తలను అరెస్టు చేయడంతో హైదరాబాద్ స్టేట్ కాంగ్రెస్ ఉద్యమాన్ని తాత్కాలికంగా నిలిపివేసింది.

హైదరాబాద్‌ స్టేట్ కాంగ్రెస్ మొదటి మహాసభ

నిషేధాన్ని తొలగించిన తరువాత, 1947, మే నెలలో హైదరాబాద్ స్టేట్ కాంగ్రెస్ తొలి మహాసభను నిర్వహించింది. ఈ సమావేశానికి స్వామి రామానంద తీర్థ అధ్యక్షత వహించారు. ఈ సమావేశంలో రెండు ముఖ్యమైన తీర్మానాలు తీసుకున్నారు:

1.     ప్రజలు నిజాం ప్రభుత్వానికి పన్నులు చెల్లించకూడదు.

2.     రజాకార్ల అల్లర్లను ఎదుర్కొనేందుకు ప్రత్యేక కార్యాచరణ ప్రణాళిక రూపొందించాలి.

ఈ కార్యాచరణ ప్రణాళికను తెలంగాణ సర్దార్ జమలాపురం కేశవరావు రూపొందించారు.

ఆర్య సమాజ్ – హిందూ మహాసభ ఉద్యమం

ఆర్య సమాజ్ మరియు హిందూ మహాసభ కలిసి తమ ఉద్యమాన్ని కొనసాగించారు. 1949, మార్చిలో ఈ ఉద్యమాన్ని మరింత ఉద్ధృతం చేశారు. ఇది స్వభావ రిత్యా మతపరమైన దిశలోకి మళ్ళింది. అయితే రాష్ట్రంలోని హిందూ ప్రజల నుండి ఆశించిన స్థాయిలో స్పందన రాలేదు.

తరువాత, నిజాం ప్రభుత్వం హిందూ సంస్థలతో రాజీకి రాగా, మత వ్యవహారాలపై ప్రత్యేక కమిటీ నియమించి, 1949, జులై 20న రాజ్యాంగ సంస్కరణలను ప్రకటించింది. దాంతో ఆ హిందూ సంస్థలు తమ ఉద్యమాన్ని నిలిపివేశాయి మరియు అరెస్టు చేయబడ్డ వారందరినీ విడుదల చేశారు.

హైదరాబాద్‌ స్టేట్ కాంగ్రెస్పై నిషేధం కొనసాగింది

అయితే, హైదరాబాద్ స్టేట్ కాంగ్రెస్ పై నిషేధం 1946 వరకు కొనసాగింది. హైదరాబాద్‌ స్టేట్ కాంగ్రెస్కి చెందిన నేతలు, కార్యకర్తలు ఇంకా జైళ్లలోనే ఉన్నారు.

1940లలో హైదరాబాద్ స్టేట్ కాంగ్రెస్ ఉద్యమం

1942 లో కార్యకలాపాలు:

1942లో, భారత జాతీయ కాంగ్రెస్ నిర్వహించిన “క్విట్ ఇండియా ఉద్యమం” ప్రభావంతో, హైదరాబాద్ కాంగ్రెస్ నాయకులు కూడా అహింసా పద్ధతిలో సత్యాగ్రహ ఉద్యమాన్ని ప్రారంభించారు. ఈ ఉద్యమం ద్వారా వారు పౌర హక్కులు, ప్రాతినిధ్య ప్రధాన ప్రజాస్వామ్య వ్యవస్థ కోసం ఉద్యమించారు. హైదరాబాద్ రాజ్యంలో ప్రజలకు న్యాయం చేయడానికి మరియు స్వాతంత్ర్యం కోసం ఈ ఉద్యమం సాగింది.

నిషేధం ఎత్తివేత (1946):

భారతదేశంలో క్విట్ ఇండియా ఉద్యమం ముగిసిన తరువాత, బ్రిటిష్ వారు భారతదేశానికి స్వాతంత్ర్యాన్ని ఇచ్చే ప్రక్రియ ప్రారంభించారు. ఈ పరిస్థితుల్లో, హైదరాబాద్‌లో నడిచిన స్వాతంత్ర్య ఉద్యమ ప్రభావంతో నిజాం ప్రభుత్వం ఏప్రిల్ 1946లో హైదరాబాద్ స్టేట్ కాంగ్రెస్ పై విధించిన నిషేధాన్ని తొలగించింది.

భారతదేశంలో విలీనానికి అనుసంధానం:

భారతదేశానికి స్వాతంత్ర్యం లభించే సమయం ఆసన్నమైన సమయంలో, ‘హైదరాబాద్ స్టేట్ కాంగ్రెస్’ రాష్ట్రాన్ని భారత యూనియన్‌లో విలీనం చేయాలనే ఉద్యమాన్ని ప్రారంభించింది. అయితే నిజాం ఈ నిర్ణయాన్ని తీవ్రంగా వ్యతిరేకించాడు.

హైదరాబాద్ స్టేట్ కాంగ్రెస్, 1947 ఆగస్టు 7వ తేదీని “భారత యూనియన్‌లో చేరే రోజు” (Join Indian Union Day)గా పాటించాల్సిందిగా పిలుపునిచ్చింది. ఈ నేపథ్యంలో రాష్ట్రవ్యాప్తంగా నిరసనలు, సమ్మెలు, జాతీయ పతాక ఆవిష్కరణలు చోటు చేసుకున్నాయి. దీనికి ప్రతిస్పందనగా నిజాం ప్రభుత్వం మరోసారి కాంగ్రెస్ పై నిషేధం విధించింది మరియు వందలాదిమందిని అరెస్ట్ చేసింది.

రజాకార్ల బెదిరింపులు:

ఈ సమయంలో రజాకార్లు—ఇస్లామిక్ మిలిటెంట్ గుంపులు—హైదరాబాద్‌లో హిందూ పౌరులపై పెద్ద ఎత్తున దాడులకు తెగబడతామని బెదిరింపులు జారీచేశారు. ఇది భారతదేశం మొత్తం మీద హింసాత్మక చర్యలకు దారితీసే అవకాశం ఉందని వారు చర్చించేవారు.

సంక్షోభానికి ముగింపు (సెప్టెంబరు 1948):

ఈ ఉద్రిక్త పరిస్థితులు సెప్టెంబరు 1948 వరకు కొనసాగాయి. చివరికి భారత ప్రభుత్వం ఆపరేషన్ పోలో పేరిట భారత సేనలను పంపించి హైదరాబాద్ రాష్ట్రాన్ని భారత యూనియన్‌లో విలీనం చేసింది. దీనితో నిజాం పాలన ముగిసింది మరియు ప్రజాస్వామ్య పరిపాలనకు మార్గం సాఫల్యమైంది.

హైదరాబాద్ స్టేట్ కాంగ్రెస్ ఉద్యమం, ఒక నిరంకుశ రాచరిక శక్తిని ఎదుర్కొంటూ, ప్రజాస్వామ్య స్థాపన కోసం సాగిన నిరంతర పోరాటానికి నిదర్శనగా నిలిచింది. హైదరాబాద్‌ స్టేట్ కాంగ్రెస్ నేతలు స్వాతంత్ర్యం కోసం ఎన్నో త్యాగాలకు ఒనర్చుకొని, ప్రజల్లో రాజకీయ చైతన్యాన్ని పెంపొందిస్తూ, చివరికి నిజాం రాజ్యాన్ని భారత యూనియన్‌లో విలీనం చేయడంలో ముఖ్యపాత్ర పోషించారు. వారి పోరాటం ద్వారా నిస్సహాయంగా ఉన్న ప్రజలకు ఆశ చిగురించింది, హక్కుల పట్ల చైతన్యం పెరిగింది. ఈ ఉద్యమం, తెలంగాణ చరిత్రలో ఒక శాశ్వత కీర్తిస్ధంభంలా నిలిచి, భారత రాజ్యాంగంలో ప్రజాస్వామ్య విలువలకు బలమైన పునాది వేసింది.

ఇది అభినందనీయం విషయం — మీరు తెలుగు ప్రజల చారిత్రక చైతన్యాన్ని పరిశోధించి, సమగ్రంగా డాక్యుమెంట్ చేయాలనుకుంటున్నారు. ఇప్పుడు మీరు కోరిన మేరకు, హైదరాబాద్ రాష్ట్రంలో లైబ్రరీ ఉద్యమాన్ని వివరంగా (సుమారు 2000 పదాల స్థాయిలో) చర్చిస్తూ, ప్రముఖ నాయకులు, స్థాపితమైన గ్రంథాలయాల విశదీకరణతో కూడిన వ్యాసాన్ని ఇస్తున్నాను.