Library movement in Hyderabad princely state

Library movement in Hyderabad princely state 

ప్రశ్న: హైదరాబాద్ రాష్ట్రంలో లైబ్రరీ ఉద్యమం: చైతన్య దీప్తి నుండి చలనం వరకు

పరిచయం

20వ శతాబ్ద ప్రారంభంలో భారతదేశం సాంస్కృతిక మరియు రాజకీయంగా మహత్తర మార్పుల నడుమలో ఉన్న సమయం. నిజాం పాలనలో ఉన్న హైదరాబాద్ రాష్ట్రం — ముఖ్యంగా తెలుగు మాట్లాడే తెలంగాణ ప్రాంతం — ఫ్యూడలిజం, విద్యా లోపం, భాషాపరమైన తీవ్రంగా నిర్లక్ష్యానికి లోనై ఉండేది. ఈ పరిస్థితుల్లో వెలుగులోకి వచ్చిన లైబ్రరీ ఉద్యమం, తెలుగు ప్రజలలో ఒక మేధో చైతన్యాన్ని రేకెత్తించి, భాష, సంస్కృతి, సమాజం, రాజకీయం అన్నింటినీ ప్రభావితం చేసింది.

1. ఉద్యమ ఆరంభ దశ: తెలుగు భాషపై ప్రేమకు సంకేతం

1890ల నాటికే తెలుగు భాషా పరిరక్షణపై చర్చలు మొదలయ్యాయి. కాని, 1901లో శ్రీకృష్ణదేవరాయ ఆంధ్రభాషా నిలయం స్థాపనతో ఈ ఆలోచనలు కార్యరూపం దాల్చాయి. ఈ సంస్థ స్థాపనలో కోమర్రాజు లక్ష్మణరావు, రవిచెట్టు రంగారావు, బుర్రా సుబ్బారావు వంటి విద్యావేత్తలు కీలక పాత్ర వహించారు.

ఈ గ్రంథాలయ నేడు భవిష్యత్ భావోద్వేగాలకు బీజం వేసింది. తెలుగు భాషలో సాహిత్య ప్రచురణలు, గ్రంథాల సేకరణ, చర్చల వేదికగా ఇది మారింది. నిజాం ప్రభుత్వ విద్యా విధానంలో తెలుగు భాషకు ప్రాధాన్యం లేకపోవడం, ఆ భాషను జీవంతో ఉంచాలన్న ఉద్దేశంతోనే ఇది సాగింది.

గ్రంథాలయాల విస్తరణ: ప్రతి పట్టణం చైతన్య కేంద్రంగా మారింది

ఆంధ్రభాషా నిలయం విజయంతో ప్రేరణ పొందిన ప్రాంతీయ మేధావులు హన్మకొండలో శ్రీ రాజరాజనరేంద్ర ఆంధ్రభాషా నిలయం ను 1904 లో స్థాపించారు. అనంతరం ఆంధ్రసంవర్ధిని గ్రంథాలయాన్ని 1905 లో సికింద్రాబాద్ – లో, విజ్ఞాన చంద్రిక గ్రంథమండలి ని 1908 లో హనుమకొండ లో స్ధాపించారు.

విజ్ఞాన చంద్రిక సంస్థ, విజ్ఞాన ప్రచారాన్ని ప్రోత్సహిస్తూ, ఆధునిక శాస్త్ర విజ్ఞానంపై పుస్తకాలను అందించటం ద్వారా యువతలో పరిశోధనా ఆసక్తిని పెంచింది. ఈ సంస్థ ఆధ్వర్యంలో సామాజిక శాస్త్రాలు, చరిత్ర, తత్వశాస్త్రం వంటి విభాగాల్లో రచనలు వెలువడ్డాయి.

3. ప్రముఖుల పాత్ర: ఉద్యమం ముందుకు నడిపించిన శక్తులు

వట్టికోట ఆళ్వారస్వామి — ఆయన ఉద్యమాన్ని ప్రజల మధ్య తీసుకెళ్లడంలో ముఖ్యపాత్ర వహించారు. పల్లెల్లో తిరిగి పుస్తకాలు సేకరించి వాటిని హైదరాబాద్ సిటీ సెంట్రల్ లైబ్రరీకు అందించారు. ఆయన ప్రారంభించిన ఆంధ్ర గ్రంథమాల ద్వారా తెలుగులో చారిత్రక రచనలు ప్రచురించబడ్డాయి.

కొమర్రాజు వెంకటలక్ష్మణరావు — తెలుగు సాహిత్య చరిత్రను అధ్యయనం చేసి, పుస్తకరూపంలో అందించిన వారు. ఆయన వ్యాసాలు, రచనలు విద్యా మేధావులకు ప్రేరణగా నిలిచాయి.

పాటిబండ్ల సత్యనారాయణశాస్త్రి — లైబ్రరీ ఉద్యమంలో అనేక వకృత్వ సభలను నిర్వహించారు. యువతలో చదువుపట్ల ఆసక్తిని పెంచారు.

విద్యా సంస్కృతి వికాసం: లైబ్రరీలు ఒక పాఠశాలలుగా మారిన సందర్భం

లైబ్రరీలు కేవలం పుస్తకాలు ఉంచే కేంద్రాలు కాదు. అవి ప్రజల ఆలోచనలకు ఉత్తేజం ఇచ్చే వేదికలుగా మారాయి. తెలుగు భాషలో అనువాదాలు, ప్రవచనాలు, వచన రచనలు పెరిగాయి. విద్యార్థులు, ఉపాధ్యాయులు, సాధారణ పాఠకులు ఈ కేంద్రాల ద్వారా ప్రేరణ పొందారు.

కొన్ని లైబ్రరీలు ప్రత్యేకంగా తెలుగు పరీక్షలు నిర్వహించేవి. ఇవి ప్రామాణికత కలిగిన పరీక్షలుగా పరిగణించబడ్డాయి. ఈ ప్రయోగాలు, విద్యా రంగానికే కాదు, భాషా పరిశోధనకు బాటలు వేసాయి.

సామాజిక రాజకీయ అనుసంధానాలు: జాగ్రత్తగా ముందుకు వచ్చిన చలనం

లైబ్రరీలు సాంస్కృతిక ఉత్సవాలతో పాటు చర్చా వేదికలుగా మారాయి. జమీందారీ వ్యవస్థ, కుల వివక్ష, నిజాం పాలనలో దోపిడీ వంటి అంశాలపై ప్రజలు చర్చలు జరిపారు. రాజకీయ భావజాలం మరింత విస్తరించింది.

పుస్తకాల రూపంలో గాంధీ, టాగోర్, జవహర్లాల్ నెహ్రూ రచనలు ప్రజలకు చేరాయి. వీటి ద్వారా స్వాతంత్ర్య యోచన, సమానత్వ భావనలు గ్రామస్థాయికి దిగివచ్చాయి. ఈ ఉద్యమం ద్వారా Telangana ప్రాంత ప్రజల్లో ప్రజాస్వామ్య చైతన్యం పెరిగింది.

స్వాతంత్ర్య పోరాటానికి మద్దతు

లైబ్రరీల్లో రూపొందిన ఆలోచనా వాతావరణం స్వాతంత్ర్య ఉద్యమానికి బలాన్ని ఇచ్చింది. అనేక యువకులు, చదువుకున్న పాఠకులు స్వాతంత్ర్య పోరాటంలో భాగమయ్యారు. రచయితలుగా, కార్యకర్తలుగా, ఉపాధ్యాయులుగా మారి తమ పరిధిలో చైతన్యం వ్యాప్తి చేశారు.

వారసత్వం: ఉద్యమం వలన ఏర్పడిన మార్పులు

తెలుగు భాష ప్రాథమిక విద్యా మాధ్యమంగా నిలిచింది.

అనేక మండల కేంద్రాల్లో పబ్లిక్ లైబ్రరీలు స్థాపించబడ్డాయి.

విశ్వవిద్యాలయ స్థాయిలో పరిశోధన, గ్రంథాల పరిశీలనలకు పునాది పడింది.

సాహిత్య సంస్కృతిని ఉధృతం చేసిన పాఠకులు, రచయితలు, ప్రచురణకర్తలు కలిగారు.

ఆంధ్రప్రదేశ్ గ్రంథాలయ పరిపాలనా బోర్డు వంటి సంస్థలు ఏర్పాటయ్యాయి.

మిగిలిన ముఖ్య లైబ్రరీలు (ప్రస్తావనీయమైనవి)

లైబ్రరీ పేరు	స్థాపిత సంవత్సరం	స్థలం	విశేషాలు
శ్రీకృష్ణదేవరాయ ఆంధ్రభాషా నిలయం	1901	హైదరాబాద్	మొదటి తెలుగు లైబ్రరీ
రాజరాజనరేంద్ర భాషా నిలయం	1904	హన్మకొండ	ప్రముఖ రచయితలు చర్చించిన వేదిక
ఆంధ్రసంవర్ధిని గ్రంథాలయం	1905	సికింద్రాబాద్	పాఠశాల విద్యార్థుల ఆదరణ పొందినది
విజ్ఞాన చంద్రిక	1908	హనుమకొండ	శాస్త్రీయ సాహిత్య ప్రచారం
అబిడ్స్ లైబ్రరీ	1910	హైదరాబాద్	పెద్ద ప్రజా గ్రంథాలయం, నేటికీ చురుకుగా ఉంది

ముఖ్యమైన లైబ్రరీల ప్రస్థానం

1. శ్రీకృష్ణదేవరాయ ఆంధ్రభాషా నిలయం (1901, హైదరాబాద్):
   ఇది హైదరాబాద్ రాష్ట్రంలో తొలి తెలుగు లైబ్రరీగా స్థాపించబడింది. కమరాజు లక్ష్మణరావు, రవిచెట్టు రంగారావుల సహకారంతో ఏర్పడిన ఈ నిలయం, తెలుగు భాష, సాహిత్యంపై ప్రజల్లో ఆసక్తిని పెంపొందించింది. విద్యార్థులు, పండితులు, సామాన్యులు అందరూ ఇక్కడ గ్రంథాలను చదివేందుకు వచ్చేవారు.
2. రాజరాజనరేంద్ర భాషా నిలయం (1904, హన్మకొండ):
   ఈ లైబ్రరీ పేరుగాంచిన రచయితలు, పండితుల చర్చలకు వేదికగా నిలిచింది. హన్మకొండ ప్రాంతంలో సాహిత్య సమావేశాలు, పాఠకుల సంభాషణలు జరుగుతుండటంతో ఇది చైతన్య కేంద్రంగా మారింది.
3. ఆంధ్రసంవర్ధిని గ్రంథాలయం (1905, సికింద్రాబాద్):
   ఈ గ్రంథాలయం ప్రధానంగా పాఠశాల విద్యార్థుల ఆదరణ పొందింది. విద్యాభ్యాసానికి అవసరమైన పుస్తకాలను అందుబాటులో ఉంచి, యువతలో చదువు పట్ల ఆసక్తిని పెంచింది.
4. విజ్ఞాన చంద్రిక (1908, హనుమకొండ):
   విజ్ఞాన చంద్రిక గ్రంథ మండలి శాస్త్రీయ సాహిత్యాన్ని ప్రచారం చేయడానికి ఏర్పడింది. చరిత్ర, విజ్ఞానం, తత్వశాస్త్రం వంటి రంగాలలో రచనలు చేయడం, వాటిని చదవడం ద్వారా తార్కిక ఆలోచనకు పురోగమనం కలిగింది.
5. అబిడ్స్ లైబ్రరీ (1910, హైదరాబాద్):
   ఇది ఒక పెద్ద ప్రజా గ్రంథాలయంగా ఏర్పడింది. నేటికీ చురుకుగా పనిచేస్తున్న ఈ లైబ్రరీ వేలాదిమంది పాఠకులకు సేవలు అందిస్తుంది. ఇది చదువుపై ప్రజలలో నిలకడైన మక్కువను కలిగించడంలో ముఖ్యపాత్ర వహించింది.

లైబ్రరీ ఉద్యమం తెలుగు ప్రాంతీయ చైతన్యంలో ఒక మలుపు తిప్పింది. భాషా పరిరక్షణ, సమాజ శుద్ధి, విద్యా విస్తరణ, రాజకీయ చైతన్యం అన్నింటిలోనూ కీలక మార్గదర్శకంగా నిలిచింది. ఇది ఒక "ఓదార్పు కేంద్రం" మాత్రమే కాకుండా, ప్రజల ఆలోచనలను సంస్కరించిన "ఒక జ్ఞాన ఉద్యమం"గా నిలిచింది. ఈ గ్రంథాలయాల ద్వారా తెలుగు ప్రజల్లో భాషా గౌరవం, జ్ఞానాభిలాష పెరిగాయి. ప్రజలు తాము చదివిన గ్రంథాల ద్వారా దేశభక్తి, స్వాతంత్ర్య భావాలు, సామాజిక న్యాయం వంటి అంశాల పట్ల అవగాహన పెంచుకున్నారు. ఈ చైతన్యం ప్రజలను స్వాతంత్ర్య ఉద్యమం, హక్కుల సాధన కోసం చేసే ఉద్యమాల్లో భాగస్వాములయ్యేలా చేసింది.

Library movement in Nizam state